مقایسه قدرت ملی ایران و عراق در دوران دفاع مقدس - اهدا بلاگ

کتاب درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی نوشته سیدهادی زرقانی؛ دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد، با مقایسه قدرت ملی ایران و عراق در دوران جنگ تحمیلی، در پنج فصل به موضوعات محوری مفهوم قدرت و ابعاد آن، قدرت نرم و قدرت هوشمند، قدرت در نظریه های ژئوپلیتیک، تبیین منابع و سرچشمه های قدرت کشورها (سرزمین، جمعیت، فضاهای انسان ساخت)، نظریه ها و مدل های سنجش قدرت ملی و در نهایت مقایسه تطبیقی قدرت ملی ایران و عراق در ابعاد نظامی، سیاسی، مالی، اجتماعی، فرهنگی و سرزمینی در دوران دفاع مقدس و سال های اخیر می پردازد.

زرقانی در مقدمه کتاب نوشته است: سنجش و ارزیابی قدرت ملی کشورها و طراحی مدلی که به واسطه آن بتوان قدرت کشورها را در ابعاد مختلف مالی، سیاسی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی و ... مورد سنجش قرار داد و با یکدیگر به مقایسه پرداخت، از دغدغه های اصلی اندیشمندان رشته های جغرافیای سیاسی، علوم سیاسی، روابط بین الملل و ... بوده است. به همین دلیل، طی دهه های گذشته کوشش های متعددی در زمینه طراحی مدل های تک متغیره و چند متغیره سنجش قدرت ملی کشورها اجرا شده است که هرکدام به سنجش یک یا چند بُعد خاص از قدرت کشورها به ویژه در عرصه مالی و نظامی پرداخته اند.

یکی از مدل های جامع سنجش قدرت ملی، مدلی است که توسط نگارنده در قالب رساله دکتری برای سنجش قدرت کشورها در ابعاد نه گانه مالی، سیاسی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی، سرزمینی، فضایی، علمی و فرامرزی طراحی شده است. براساس این مدل و در قالب این اثر، قدرت ملی دو کشور ایران و عراق در دوره دفاع مقدس مورد ارزیابی قرار گرفته است. برای آنالیز و توصیف دقیق تر شرایط شاخص ها و متغیرهای قدرت ملی دو کشور، علاوه بر سال های قبل از جنگ تحمیلی و دوره دفاع مقدس، در سال های اخیر نیز این مقایسه بین فاکتورهای مختلف قدرت ملی دو کشور اجرا شده است.

کارکردهای قدرت ملی

مهم ترین کارکرد قدرت، اعمال اراده و وادارکردن طرف مقابل به انجام کار یا اقدام موردنظر صاحب قدرت است. حال ممکن است این اعمال قدرت و رسیدن به هدف با قدرت سخت و به وسیله اجبار اجرا شده باشد یا با قدرت نرم و به وسیله قانع کردن و جذب طرف مقابل حاصل شده باشد. در واقع، قدرت عامل حیات و بقای همه موجودات، گروه های انسانی، ملت ها و کشورهاست و بنابراین محبوب انسان ها و گروه ها و دولت هاست. موجود فاقد قدرت، محکوم به فناست و غریزه میل به حیات انسان را وادار به کسب قدرت می نماید. اگر گفته گردد که انسان ها خواسته یا ناخواسته، مستقیم یا غیرمستقیم در زندگی خود سرگرم کسب قدرت و حفاظت از آن هستند، سخنی به اغراق نخواهد بود. این واقعیت میل طبیعی و ذاتی انسان را بیان می نماید. بر همین اساس، قدرت ملی نیز دارای کارکردها و کاربردهای مختلفی است.

مقایسه قدرت ایران و عراق در فاکتور نظامی

در فاکتور نظامی تعداد 8 متغیر زیر جهت برآورد قدرت نظامی کشورها مورد استفاده قرار گرفته است. در زمینه نظامی متغیرها و شاخص های مناسب تری نیز جهت سنجش قدرت نظامی کشورها وجود داشت که با توجه به محرمانه بودن اطلاعات آن در بسیاری از کشورها، دسترسی به داده های آن ها ممکن نبود؛ از این رو 8 متغیر زیر از مجموع 12 متغیر با استفاده از روش تحلیل عاملی انتخاب شدند: 1- تعداد هواپیماهای جنگی 2- تعداد پرسنل نیروهای مسلح به صورت درصدی از کل جمعیت 3- کل هزینه های نظامی 4- هزینه های نظامی به صورت درصدی از GDP 5- صادرات سلاح به میلیون دلار 6- تعداد پرسنل نیروهای مسلح (نیروی هوایی) 7- تعداد پرسنل نیروهای مسلح (نیروی دریایی) 8- تعداد شناورهای رزمی (زیر دریایی). همچنان که ذکر شد اعداد مربوط به متغیرهای فوق براساس روش های مختلف (روش سهم درصدی یا نسبت درصدی، روش شخص سازی، روش قراردادی و روش استفاده از امتیاز خود شاخص ها) به امتیاز تبدیل شدند و براساس آن مقایسه قدرت نظامی دو کشور اجرا شده است.

یک سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تقریبا در تمام متغیرها و شاخص های قدرت نظامی چون تعداد زیردریایی، تعداد هواپیما، تعداد پرسنل نظامی هوایی و دریایی، کل هزینه نظامی، هزینه نظامی به صورت درصدی از فراوری ناخالص داخلی نسبت به عراق در صندلی بالاتری قرار داشت. فقط در خصوص متغیر تعداد نیروهای نظامی به صورت نسبتی از کل جمعیت، عراق در صندلی بالاتر قرار داشت. در واقع به نسبت جمعیت کل کشور، سهم نظامیان عراقی بیش از ایرانی ها بوده است.

نخستین چاپ کتاب درآمدی بر مبانی و سنجش قدرت ملی در 459 صفحه با شمارگان یک هزار نسخه به بهای 30 هزار تومان از سوی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس راهی بازار نشر شده است.