شلیک به آرامش مخاطب - اهدا بلاگ

این روزها همه خانواده هایی که این سریال ها را با خریداری حق اشتراک در پلتفرم های پخش فیلم آنلاین تماشا می کنند تا ساعات نسبتا بیشتر خانه نشینی اجباری به علت کرونا را بگذرانند، متوجه و البته نگران این اتفاق شده اند. اما نگاه ها بیشتر معطوف به نتایج این خشونت و آثار مخرب آن بر جامعه است تا علت های به وجود آمدن و رشد این خشونت. این موضوعی است که ابوالفضل آقابابا، جامعه شناسی که در برهه های مختلف مدیریت های سینمایی را به عهده داشته ما را به آن توجه می دهد.

او می گوید بهتر است اول بپرسیم چرا این خشونت افزایش یافته است، تا پیوندهای این افزایش نمایش با نحوه اثرگذاری اش بر جامعه بهتر فهمیده شود.

اساسا سینما بستر افزایش خشونت است. از ابتدای تاریخ سینما این اتفاق وجود داشته، مثلا وقتی تماشاگران قطاری را می دیدند که با سرعت به آنان نزدیک می شود، احساس ترس می کردند چون آن را کنشی خشونت آمیز می پنداشتند. ابوالفضل آقابابا خشونت را از طبیعت سینما و در تاریخ آن جست وجو می کند و سپس ضمن نقل خاطره ای توضیح می دهد: مادربزرگم همیشه پای فیلم ها نگران بود و می پرسید این یکی واقعا که آن دیگری را نمی کشد؟! ما هم همیشه مجبور بودیم یادآوری کنیم و دلداریش بدهیم که اینها فقط بازیگر هستند و کسی کسی را نمی کشد.

شمایل جامعه ای که خشونت را تقدیس کرد

این جامعه شناس اضافه می کند: در دهه 60 و 70 میلادی خشونت در فیلم های آمریکایی افزایش یافت نه به این علت که مردم واقعا خشن تر از قبل شده بودند، بلکه به این دلیل که نوع نگاه آنها طوری تغییر کرده بود که خشونت و زشتی را تقدیس می کردند. مثلا ژان پل بلموندو به دلیل زشتی اش در مقابل آلن دلون که دوستش هم بود، مشهور شد یا کلینت ایستوود و چارلز برانسون، شمایل های زشت و خشن آن دوره بودند که به ضدقهرمان مشهور شده بودند. اما آنها نه ضدقهرمان بلکه قهرمان های جامعه ای بودند که زشتی و خشونت را می پرستید چون از خیلی چیزها دلخور و ناامید بود.

ابزار افزایش جذابیت برای بی هنرها

توسعه مرزهای جذابیت سینمایی و تغییر ذائقه در نتیجه نمایش مدام خشونت، علت دیگری است که سینماگران را وامی دارد تا با استفاده از آن مخاطب شان پای فیلم بکشانند. آقابابا اضافه می کند: اوایل مثلا وقتی هیچکاک می خواست قتل کسی را با شلیک گلوله نشان دهد، یک لانگ شات هم برای مخاطب کافی و قانع کننده بود اما هرچه گذشت مخاطبان به کمتر از تماشای کلوزآپ از سلاح، اصابت گلوله، تماشای خون و واکنش جسم مقتول راضی نمی شدند. این جامعه شناس معتقد است که بخشی از علت ها را باید در طبیعت سینما جست وجو کرد و نباید از نقش آن در تغییر ذائقه ها غافل شد.

مصیبت فقدان سلیقه هنری در فیلمسازان

اما یک دسته از رویکردها درباره افزایش نمایش خشونت را نظریه های انعکاسی تشکیل می دهند. آنها بر این باورند خشونت فیلم ها انعکاسی از وضع جامعه است. اما در مقابل، نظریه هایی هم وجود دارند که خشونت فیلم ها را محصول خرده فرهنگ سازندگان آنها یا دست کم تمایلات هنری شان می دانند که البته می تواند نه بازتاب وضع جامعه بلکه اثرگذار بر آن و تخریب کننده ثبات فرهنگی آن باشد. آقابابا در این ارتباط تصریح می کند: غالب فیلمسازان ما سلیقه هنری خاصی در آثارشان ندارند، چرا که تکلیف شان با خودشان تعیین نیست.

ادعای روشنفکری، اداواطوارش را می آفریند

فقدان روشنفکری در عین داعیه و اداواطوار آن، موضوع دیگری است که این جامعه شناس مورد تاکید قرار می دهد. بعد از انقلاب، موضوعی به غلط جا افتاد که فیلمساز حتما باید روشنفکر باشد، درحالی که اگر فیلمسازان بزرگ جهان در حد اسکورسیزی و اسپیلبرگ را ببینید، به صراحت می گویند تکنیسین هستند و کارشان تبدیل متن به تصویر است.

در واقع سوال این است چرا نمایش خشونت در قالب های بیانی خاصی مثل سوررئالیسم یا رئالیسم باید جزئی از ژست روشنفکرانه فیلمساز به حساب بیاید، درحالی که شاید گاهی حتی متن او واقعا به این خشونت نیازی هم نداشته باشد.

خشم جامعه را باید در شکل درست بروز داد

آقابابا البته سرکوب خشم را هم کنشی منفی می داند و یادآوری می کند باید نسبتی واقعی میان خشم جامعه با فیلم ها وجود داشته باشد: مردم ژاپن را با رفتار منظم و سختکوش و آرام می شناسیم. اما برخی پژوهش ها نشان داده اند مردان ژاپنی جزو بدرفتارترین مردان در رفتارهای جنسی هستند. این یعنی ادب و آرامش ظاهری کفایت نمی کند و خشونت هم باید به طریقی بروز پیدا کند. آقابابا توضیح می دهد یکی از بسترهای مهم خشونت در جامعه، پسران نوجوان و جوان هستند که به دلیل تغییرات جسمانی برخی تمایلات در آنها افزایش می یابد: تبدیل کردن این دست خشونت ها به طنز و کمدی، می تواند تاثیر به سزایی در کنترل خشم در این سنین داشته باشد و فیلم ها می توانند مانع جدی شدن بروز خشم پسران جوان شوند و کاری کنند که خودشان به شکلی خودآگاه با این خشم شوخی کنند.

نگرانی مان درست است

اما آثار و نتایج افزایش نمایش خشونت در فیلم ها هم مساله ای است که باید نگرانش بود. با این حال آقابابا تاکید می کند سینمای ما در مقایسه با نمایش خانگی و نمایش خانگی در مقایسه با تلویزیون، خوشبختانه اثرگذاری کمتری دارند. یعنی هر قدر تعداد تماشاگران بیشتر باشد نمایش خشونت حساس تر می شود. اما این تجربه را هم داشته ایم که حتی یک سریال بریکینگ بد می تواند به نحوی نامطلوب بر یک نوجوان تاثیر بگذارد و او را به ابراز رفتارهای خشونت آمیز بی سابقه در حد قتل برانگیزد. بنابراین حتی در ابعاد کوچک نیز باید نگران نمایش خشونت در فیلم ها بود و به نحوی موثر و کاربردی برای اعمال رده بندی سنی در آنها فکری کرد.

منبع: فاطمه ترکاشوند - ادبیات و هنر / روزنامه خبرنگاران